«Әділдік және Өркендеу» қоғамдық қорының YouTube арнасындағы «Әділдік құқығы» атты Интернет-қабылдауында кәсіпорындарда жұмыскерлер санын қысқарту тақырыбы талқыланды. Эфирді еңбек құқығы бойынша тәуелсіз заңгер, заң ғылымдарының магистрі, Астана қаласының заң консультанттары палатасының заңгері Аржан Сәдуақас жүргізді. Сарапшы көрермендерге жұмыстан шығу кезінде не білу керектігін түсіндірді.
«Жұмысшылар саны немесе штат қысқарған кезде еңбек шарты бұзылады. Алайда, жұмыс берушілер жұмысшыны жұмыстан шығарудың басқа әдісін таппай, қиын экономикалық жағдай туралы, мәжбүрлі түрде қысқарту туралы айтып, алдау мен алдауға барады. Мысалы, жалақыны екі есе қысқартуға тура келеді немесе «жалақы алты жұмысшының орнына бес жұмысшыға ғана жетеді». Нені білу керек? Біріншіден, қысқарту себебінен жұмыстан босату үшін жұмыс берушінің іс-әрекеті бірқатар негіздерге сәйкес келуі керек. Бұл - құрылымдық бөлімшенің жабылуы. Мысалы, компания үшін экономикалық тиімділігі жоқ учаске немесе цех. Сол кезде жұмысшылар саны қысқартылады. Бірақ жұмыс беруші мұны міндетті түрде дәлелдеуі тиіс. Әйтпесе, бұл заңсыз болып саналады», - дейді заңгер.
Екінші негіз - қызметкерді басқа жұмысқа ауыстыру мүмкіндігінің болмауы. Мысалы, бір адам қысқартылған жағдайда, егер сол компанияда оның біліміне, кәсіби біліктілігіне сәйкес келетін басқа бос орын болса, онда жұмыс беруші міндетті түрде қызметкерді сол жерге ауыстыруы керек. Заңнамада осылай жазылған», - деп нақтылады құқық қорғаушы.
«Үшіншіден, жұмыскерлерді қысқартуға негіз болған себептер экономикадағы өзгерістер мен еңбек шартын бұзу қажеттілігі арасында тікелей байланыстар болуы тиіс. Бір ай бұрын жазбаша хабарлау туралы талап сақталуы керек. Яғни, жұмыскерлердің штаты немесе саны қысқарған кезде жұмыс беруші жұмысшыға кем дегенде бір ай бұрын хабарлауға міндетті. Жұмыскерге қысқартудың себебін хабарлау және түсіндіру қажет. Осы үш шарт орындалған жағдайда ғана процесті заңнамаға толық сәйкес деп санауға болады. Егер осы үш негіздің кем дегенде біреуі орындалмаса, мысалы, компаниядағы басқа жерге ауысуды ұсынбай адамды жұмыстан шығару, бұл рәсім заңсыз болып саналады», - деді А. Сәдуақас.
Бүгінде соттарда мұндай істер өте көп. Сот шешімі бойынша, жұмыс берушінің кінәсі дәлелденген жағдайда, міндетті түрде жұмыскердің құқықтары қалпына келтіріледі және бұрынғы жұмыс орнын алады. Айта кету керек, мұндай істерді қарау кезінде жұмыскер жұмыс берушінің еңбек шартын бұзғанын дәлелдеуге міндетті емес. Керісінше, келісімшартты жұмыс беруші бұзғандықтан, оның әрекеті заңға сәйкес келетіндігін жұмыс берушінің өзі дәлелдеуге міндетті.
Адвокаттың айтуынша, қысқартуға аталған 3 негіз болған жағдайда ғана рұқсат етіледі. Егер бұл талаптар орындалмаса, жұмысшы көмек алу үшін жергілікті еңбек инспекциясына жүгіне алады.
«Әділдік құқығы» жобасы азаматтарымыздың құқықтық сауаттылығын арттыруға бағытталған. Трансляция қазақ және орыс тілдерінде жүргізіледі. Мұндай онлайн-қабылдау және тікелей эфирлер үнемі өткізіліп тұрады. Алаңда әркім еңбек құқықтарын қорғауға қатысты өз сұрақтарына жауап ала алады. Бұдан басқа, азаматтардың өз сұрақтарын электронды adildik.org.kz@gmail.com мекенжайына жіберу, заңгерлік кеңес алу, еңбек құқығы тақырыбы бойынша өз бастамаларын ұсыну мүмкіндігі бар. «Әділдік құқығы» интернет-қабылдауы тегін заң консультацияларының орны ғана емес, сонымен қатар ел азаматтарының еңбек құқықтарын қорғауды жақсарту бойынша тәжірибе мен ұсыныстармен алмасу алаңына айналады.
«Жұмысшылар саны немесе штат қысқарған кезде еңбек шарты бұзылады. Алайда, жұмыс берушілер жұмысшыны жұмыстан шығарудың басқа әдісін таппай, қиын экономикалық жағдай туралы, мәжбүрлі түрде қысқарту туралы айтып, алдау мен алдауға барады. Мысалы, жалақыны екі есе қысқартуға тура келеді немесе «жалақы алты жұмысшының орнына бес жұмысшыға ғана жетеді». Нені білу керек? Біріншіден, қысқарту себебінен жұмыстан босату үшін жұмыс берушінің іс-әрекеті бірқатар негіздерге сәйкес келуі керек. Бұл - құрылымдық бөлімшенің жабылуы. Мысалы, компания үшін экономикалық тиімділігі жоқ учаске немесе цех. Сол кезде жұмысшылар саны қысқартылады. Бірақ жұмыс беруші мұны міндетті түрде дәлелдеуі тиіс. Әйтпесе, бұл заңсыз болып саналады», - дейді заңгер.
Екінші негіз - қызметкерді басқа жұмысқа ауыстыру мүмкіндігінің болмауы. Мысалы, бір адам қысқартылған жағдайда, егер сол компанияда оның біліміне, кәсіби біліктілігіне сәйкес келетін басқа бос орын болса, онда жұмыс беруші міндетті түрде қызметкерді сол жерге ауыстыруы керек. Заңнамада осылай жазылған», - деп нақтылады құқық қорғаушы.
«Үшіншіден, жұмыскерлерді қысқартуға негіз болған себептер экономикадағы өзгерістер мен еңбек шартын бұзу қажеттілігі арасында тікелей байланыстар болуы тиіс. Бір ай бұрын жазбаша хабарлау туралы талап сақталуы керек. Яғни, жұмыскерлердің штаты немесе саны қысқарған кезде жұмыс беруші жұмысшыға кем дегенде бір ай бұрын хабарлауға міндетті. Жұмыскерге қысқартудың себебін хабарлау және түсіндіру қажет. Осы үш шарт орындалған жағдайда ғана процесті заңнамаға толық сәйкес деп санауға болады. Егер осы үш негіздің кем дегенде біреуі орындалмаса, мысалы, компаниядағы басқа жерге ауысуды ұсынбай адамды жұмыстан шығару, бұл рәсім заңсыз болып саналады», - деді А. Сәдуақас.
Бүгінде соттарда мұндай істер өте көп. Сот шешімі бойынша, жұмыс берушінің кінәсі дәлелденген жағдайда, міндетті түрде жұмыскердің құқықтары қалпына келтіріледі және бұрынғы жұмыс орнын алады. Айта кету керек, мұндай істерді қарау кезінде жұмыскер жұмыс берушінің еңбек шартын бұзғанын дәлелдеуге міндетті емес. Керісінше, келісімшартты жұмыс беруші бұзғандықтан, оның әрекеті заңға сәйкес келетіндігін жұмыс берушінің өзі дәлелдеуге міндетті.
Адвокаттың айтуынша, қысқартуға аталған 3 негіз болған жағдайда ғана рұқсат етіледі. Егер бұл талаптар орындалмаса, жұмысшы көмек алу үшін жергілікті еңбек инспекциясына жүгіне алады.
«Әділдік құқығы» жобасы азаматтарымыздың құқықтық сауаттылығын арттыруға бағытталған. Трансляция қазақ және орыс тілдерінде жүргізіледі. Мұндай онлайн-қабылдау және тікелей эфирлер үнемі өткізіліп тұрады. Алаңда әркім еңбек құқықтарын қорғауға қатысты өз сұрақтарына жауап ала алады. Бұдан басқа, азаматтардың өз сұрақтарын электронды adildik.org.kz@gmail.com мекенжайына жіберу, заңгерлік кеңес алу, еңбек құқығы тақырыбы бойынша өз бастамаларын ұсыну мүмкіндігі бар. «Әділдік құқығы» интернет-қабылдауы тегін заң консультацияларының орны ғана емес, сонымен қатар ел азаматтарының еңбек құқықтарын қорғауды жақсарту бойынша тәжірибе мен ұсыныстармен алмасу алаңына айналады.